Chruściki (Trichoptera) zbiorników wodnych Puszczy Białowieskiej

Sposób komunikacji w czasie konferencji systematycznie się zmienia, z coraz większym uwzględnieniem Internetu. Poza tradycyjnymi streszczeniem referatów i doniesień, drukowanymi na papierze (dla uczestników konferencji oraz potem na „pamiątkę”), pojawiają się już formy udostępniania internetowego. Streszczenia wystąpień umieszczane są w wersji elektronicznej, dzięki czemu dostęp jest znacznie większy także dla osób nie biorących udział w danej konferencji. Nowinką bardzo praktyczną jest umieszczenie przy posterze QR Kodu, linkującego do elektronicznej wersji streszczenia. Ponieważ nie wszyscy jeszcze tę praktykę stosują, zamieszczam u siebie szerszy opis streszczenia posteru (wykorzystując oczywiście QR Code). Skorzystają nie tylko uczestnicy konferencji ale i internetowi podróżnicy, poszukujący informacji o chruścikach a szczególnie chruścikach cieków Puszczy Białowieskiej.

Tytuł plakatu naukowego: Chruściki (Trichoptera) cieków Puszczy Białowieskiej 
autorzy: Stanisław Czachorowski, Lech Pietrzak
Konferencja: XXIII Ogólnopolskie Warsztaty Bentologiczne: Rzeki polihumusowe. Janów Lubelski, 19-21. 05. 2016 r.


Puszcza Białowieska to najlepiej zachowany fragment pierwotnego lasu nizinnej części Europy, w znacznej części objęta ochroną (Park Narodowy). Pierwotna puszcza to nie tylko siedliska leśne ale i mało zmienione zbiorniki wodne. Jest to znakomity punkt odniesienia do oceny antropogenicznych zmian w wodach nizinnej części Europy. Z kolei chruściki (Insecta: Trichoptera), to owady wodne, wykorzystywane w monitoringu wód jako element makrobentosu. Duża liczba gatunków, wyraźne siedliskowe zróżnicowanie i duża liczebność czynią z tych owadów dobre narzędzie w bioindykacji stanu środowiska. Na dodatek są też stosunkowo dobrze poznane.

Badania nad larwami chruścików Puszczy Białowieskiej przeprowadzone zostały w 2010 roku w kilku ciekach (strumienie i małe rzeczki) oraz zbiornikach okresowych. Wcześniej badane były jedynie imagines odławiane do światła (Mohammad et al. 1987, Czachorowski 2001, Gutowski et al. 2009). W zebranym w 2010 r. materiale wykazano dwa gatunki Trichoptera nowe dla Białowieskiego Parku Narodowego oraz 10 nowych dla Puszczy Białowieskiej. Dwa nowe gatunki są typowym elementem małych, śródleśnych rzeczek o piaszczystym dnie.

W zebranym materiale wykazano gatunki nowe dla Białowieskiego Paku Narodowego (nie wykazywane do tej pory): Beaeodes minutus (Beraeidae) oraz Potamopylax rotundipennis (Limnephilidae). Te dwa gatunki można uznać za typowe i charakterystyczne dla małych rzek terenów śródleśnych i o dnie piaszczystym. Z tereny Puszczy Białowieskiej, poza granicami parku stwierdzono kolejne gatunki, po raz pierwszy odnotowane: Cyrnus crenatuicornis (Polycentropodidae), Hydropsyche siltalai (Hydropsychidae) oraz Ylodes simulans (Leproceridae). Niepublikowane dane Mey’a, odnoszące się do imagines złowionych w czerwcu 2009 r., przynoszą kolejne gatunki nowe dla Puszczy Białowieskiej (poza graniami BPN): Agraylea sexmaculata, Orthotrichia costalis, Oxyethira flavicornis, Hydroptila cornuta (Hydroptilidae), Cyrnus crenaticornis (Polycentropodidae), Lype reducta, Psychomyia pusilla (Psychomyidae) oraz Leptocerus tineiformis (Leptoceridae). Są to głównie gatunki wód stojących krajobrazu otwartego, można więc je wiązać ze zbiornikami przekształconymi przez człowieka (stawy w Białowieży), ale zasiedlać mogą także starorzecza i spiętrzenia, utworzone przez bobry.

Powyższe dane wyraźnie wskazują na pilną potrzebę dokładniejszych badań nad siedliskowym rozmieszczeniem bezkręgowców w zbiornikach wodnych Puszczy Białowieskiej. Konieczne jest także zbadanie ewentualnego wnikania elementów nietypowych dla zbiorników wodnych puszczy pierwotnej (gatunki obce i inwazyjne oraz synantropijne). Powstawianie małych oczek ogrodowych i innych sztucznych zbiorników wodnych (stawy, glinianki, zbiorniki ppoż.) – zwiększać będzie bioróżnorodność ale trzeba zbadać ich rolę w ewentualnym wprowadzaniu gatunków nietypowych i obcych dla krajobrazu puszczańskiego (pierwotnej puszczy). Będę chciał powrócić z szerszymi badaniami do Puszczy Białowieskiej.

Biorąc pod uwagę strukturę dominacji oraz frekwencji, zauważyć można, że pod względem ilościowym w ciekach przeważają gatunki drobnozbiornikowe (Limnephilus flavicornis, Trichostegia minor), typowe dla śródleśnych wód okresowych i gatunki typowe dla małych rzek śródleśnych (Limnephilus rhombicus), rzek krajobrazu otwartego (L. lunatus) oraz rzek z brzegami zadrzewionymi (Anabolia laevis). Po względem pospolitości (frekwencja) wyróżniają się gatunki typowe dla drobnych zbiorników okresowych, śródleśnych: Anabolia brevipennis, Glyphotaelius pellucidus, Limnephilus flavicornis, gatunki małych rzeczek śródleśnych (Limnephilus rhombicus, L. lunatus) a także gatunek typowy dla śródleśnych małych cieków o charakterze okresowym – Ironoquia dubia. Do tej pory gatunek ten uważany był za semisynantropa, zasiedlającego śródleśne rowy. Jego częste występowanie na terenie Parku, wykazane także w latach 60. ubiegłego wieku (Mohhamand i In. 1986), wskazywać może, że okresowo wysychające cieki w Puszczy Białowieskiej są elementem typowym i naturalnym. Ewentualnie może wskazywać na jakieś zmiany hydrologiczne (zbytni drenaż wód lub obniżanie się poziomu wód gruntowych w ostatnich latach).

Ocena ogólnego charakteru fauny chruścików Puszczy Białowieskiej wskazuje, że jest zdominowana pod względem jakościowym (liczby gatunków) przez element rzeczy (Wns=6.21 - Wns - wskaźniki naturalności, ujęcie jakościowe), strumieniowy (Wns=5) i w nieco mniejszym stopniu element drobnozbionikowy Udział elementów typowych dla wód stojących trwałych był nieco mniejszy, mimo uwzględnienia stawów znajdujących się poza granicami parku. Pod względem ilościowym (liczebności) najliczniej reprezentowanych jest element drobnozbiornikowy i strumieniowy.

Bardzo interesująca jest liczna i częsta obecność chruścika Iroboquia dubia – gatunku do tej pory uznawanego za semisynantropijny i pojawiającego się w ekosystemach antropogenicznie odkształconych (np. w okresowych, śródleśnych rowach melioracyjnych). Sugerowałoby to jakieś zaburzenia w ciekach, być może związane ze zmiennym reżimem hydrologicznym i obniżaniem się poziomu wód gruntowych lub większą nieregularnością przepływów. Jednak gatunek ten był często spotykany w puszczy w materiale zbieranym w latach 1960-62 (Mohammad i in. 1987). Konieczne są dalsze, bardziej szczegółowe badania, które jednoznacznie rozstrzygną, czy liczna obecność tego gatunku w Puszczy Białowieskiej jest charakterystyczna i typowa dla tego typu ekosystemu, czy też rzeczywiście wskazuje na zaburzenia hydrologiczne zarówno obecnie jak i na początku lat 60 .

Zarówno wskaźniki różnorodności, indeksy biotyczne, wyliczane dla kilku grup wodnych bezkręgowców (BMWP, BMWP-PL) jak i wskaźniki naturalności świadczą o dobrej i bardzo dobrej jakości badanych cieków. Badane cieki wodne cechują się stosunkowo wysoką, porównywalną z innym ciekami nizinnymi, wartością wskaźników różnorodności biologicznej i bardzo wysoką wartością współczynnika Pielou. Niższe klasy jakości wód (na niektórych stanowiskach) – przy równocześnie wysokich wskaźnikach różnorodności, wysokich wskaźnikach naturalności oraz obecności gatunków rzadkich takich jak chruściki Oligostomis reticulata, Beraeodes minutus - wynikać mogą z charakteru tych cieków: dużej ilości detrytusu i zabagnienia.


Publikacje, związane z chruścikami Puszczy Białowieskiej

Czachorowski S., 2001. Ordo (rząd): Trichoptera – chruściki. In: J. M. Gutowski i B. Jaroszewski (ed.) Catalogue of the fauna of Białowieża Primeval Forest. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa, pp.: 247-248.

Czachorowski S., 2016. Caddisflies in the Białowieża Forest – Study Them Before They Disappear. Entomol Ornithol Herpetol 5: e118. doi:10.4172/2161-0983.1000e118

Czachorowski S., L. Pietrzak 2010. Ocena jakości środowisk cieków w Białowieskim Parku Narodowym metodami monitoringu biologicznego w oparciu o faunę bezkręgowców, 38 str. [praca w maszynopisie]

Gutowski J. M., Czachorowski S., Górski P., Wanat M., 2009. XI Invertebrates. In: Białowieża National Park - know it - understand it, protect it. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, 161-176 pp. ISBN 978-83-87054-98-4.

Gutowski J. M., Czachorowski S., Górski P., Wanat M., 2009. XI Bezkręgowce. W:Okołów Cz., Karaś M., Bołbot A. (red.) Białowieski Park Narodowy. Poznać, zrozumieć, zachować. Wyd. Białowieski Park Narodowy, Białowieża, 161-176 str. ISBN 978-83-87954-68-7

Mohammad B., Majecki J., Tomaszewski C., 1987. The caddis flies (Trichoptera) of the primeval forest in Białowieża. Proc. 5th Intern. Symp. Trichoptera, Bournaud M., Tachet H. (eds.), Dr. W. Junk Publisher, Dodrecht, The Netherlands: 97-101.

Przykładowa rzeczka w Puszczy Białowieskiej.

Badania w Puszczy Białowieskiej nie są łatwe...